Đối diện sự thật thời đại AI: khi mất việc không còn là nỗi lo xa vời

Giữa làn sóng hứng khởi về trí tuệ nhân tạo – từ những lời tung hô tối ưu hóa quy trình cho tới những bản kế hoạch quy mô hóa siêu tốc, cùng cam kết tự động hóa mọi thứ từ phiếu chi đến cả chuỗi cung ứng khổng lồ – vẫn có một sự thật sắt đá mà phần lớn doanh nghiệp đều lảng tránh: AI đang triệt tiêu công việc, không phải trong lý thuyết, không phải tương lai xa, mà là lúc này.

Những mỹ từ như “tái phân bổ”, “nâng cao kỹ năng”, “tối ưu hóa lực lượng lao động” có thể giúp các tựa báo bớt đau lòng, nhưng với những người sống, thở với môi trường nhân sự, trò chuyện hàng ngày cùng lãnh đạo, người lao động và cả các nhà cung cấp AI, tôi xin khẳng định: sa thải không phải hệ quả phụ, mà ở nhiều dự án AI, nó là mục tiêu cốt lõi.

Sự thay đổi khắc nghiệt: Những con số khiến ai cũng phải rùng mình

Chúng ta không còn mù mờ về quy mô của làn sóng này.

• Báo cáo Tương lai Việc làm của Diễn đàn Kinh tế Thế giới dự báo đến năm 2027 sẽ có 83 triệu việc làm toàn cầu bị xóa sổ bởi AI, dù sẽ xuất hiện 69 triệu vị trí mới; nghĩa là ròng rã mất đi 14 triệu việc.
• McKinsey nhận định tới năm 2030, tới 30% tổng số giờ làm việc ở Mỹ có thể được tự động hóa bằng AI.
• Goldman Sachs ước tính toàn cầu có tới 300 triệu công việc toàn thời gian sẽ tiếp xúc trực tiếp với nguy cơ tự động hóa từ AI.

Trong cuộc phỏng vấn gần đây, CEO Anthropic Dario Amodei bày tỏ sự lo ngại: “AI có thể xóa sổ tới một nửa số việc làm văn phòng cấp cơ bản chỉ trong từ một tới năm năm tới, khiến tỷ lệ thất nghiệp nhảy vọt lên 10%-20%. Phần lớn người lao động hoàn toàn không nhận thức được chuyện này sắp xảy ra. Là người tạo ra công nghệ này, chúng ta có trách nhiệm, bổn phận phải thành thật với thực trạng tương lai.”

Khác với các đợt sa thải do chuyển dịch sản xuất hay suy thoái kinh tế, lần này, những công việc mất đi không phải do nhà máy chuyển đi đâu xa, mà trực tiếp bị thay thế bằng AI – những hệ thống học máy, tự động hóa thông minh, hiệu quả và rẻ đến mức khó tin.

Bộ phận tài chính dùng AI dự báo để thay cho cả phòng phân tích viên. Phòng marketing cắt giảm nhân sự khi các động cơ nội dung AI “bắn” ra hàng nghìn ý tưởng trong tích tắc. Chăm sóc khách hàng sụp đổ các tầng bậc, chỉ còn mô hình ngôn ngữ lớn trực, không cần nghỉ phép, không cần công đoàn, càng không bao giờ than thở.

Mọi thứ không còn là viễn tưởng. Mất việc do AI đã xuất hiện âm thầm trong các phòng họp ban lãnh đạo cũng như những trung tâm điều hành, dịch vụ của các tập đoàn lớn – nhẹ nhàng, có chủ đích, đôi khi đánh đổi cả sứ mệnh, giá trị mà doanh nghiệp từng tuyên bố.

Lời hứa đào tạo lại: thuốc giảm đau hay chỉ là khẩu hiệu?

Một trong những niềm an ủi quen thuộc là: “Chúng tôi không sa thải, chúng tôi đào tạo lại đội ngũ”. Nhưng từ quan sát của tôi, đây nhiều khi là khẩu hiệu hơn là chiến lược đúng nghĩa.

Đào tạo lại rất quan trọng, song nó không phải thần dược. Việc biến một nhân viên hành chính lương bổng thành kỹ sư tạo nhắc lệnh cho AI đâu chỉ cần nỗ lực cá nhân, mà đòi hỏi năng lực, hạ tầng, mục tiêu rõ ràng, sự hỗ trợ lâu dài mà đa số tổ chức chưa có.

Chính giả định người lao động sẽ vui vẻ ở lại, hợp tác trong vai trò mới cũng là ngộ nhận. Nhiều người không hề muốn ở lại, số khác nản lòng khi bị ép làm nhiều hơn với ít người hơn, giữa bóng tối của hệ thống AI vừa lặng lẽ thay việc bạn mình.

Nguy hiểm hơn, tốc độ lan rộng của AI ngày nay đã vượt xa khả năng tái đào tạo thực tế của doanh nghiệp. Đúng là có một sự lệch nhịp giữa cơn bão chuyển đổi và năng lực đối phó.

Nghịch lý nhân sự: người kiến trúc, kẻ hy sinh

Trớ trêu thay, chính ngành nhân sự đang ở giữa dòng nước xoáy này – vừa là kiến trúc sư kiến tạo, vừa là nạn nhân của chuyển đổi số.

Một mặt, nhà lãnh đạo HR được giao nhiệm vụ thúc đẩy AI trên tuyển dụng, đào tạo, quản trị kết quả, quy hoạch nguồn lực… Trí tuệ nhân tạo giờ đọc hồ sơ, phân tích sự gắn bó, quyết định cả chuyện thôi việc dựa trên dữ liệu năng suất.

Mặt khác, chính phòng nhân sự cũng bị cắt giảm khi những quy trình lõi bị nhúng tự động hóa. Người từng chọn AI vào triển khai, nay lại trở thành người đầu tiên bị chính nó thay thế.

“Nếu nhân sự muốn là lương tâm cho tổ chức, chúng ta phải dũng cảm nói về những kết cấu và hệ quả thật sự của sự đổi mới mà chúng ta theo đuổi.”

Ai thắng, ai thua và sự chia rẽ văn hóa khôn lường

Doanh nghiệp đi tới đích sẽ là nơi dám đối diện thực tế AI bằng minh bạch và tầm nhìn xa. Rõ ràng, sự chia rẽ đã xuất hiện.

Một số công ty đối xử với thay đổi bằng liêm chính: công khai thừa nhận tác động, hỗ trợ chu đáo cho người bị ảnh hưởng, đầu tư nghiêm túc vào dịch vụ chuyển đổi nghề. Nhưng những nơi khác, AI chỉ là công cụ lặng lẽ loại bỏ nhân lực, đóng cửa lao động mà không lời giải thích.

Điều gì xảy ra khi sự im lặng thống trị? Lòng tin bị rạn nứt, văn hóa tổn thương, đổi lại là sự trì trệ trong sáng tạo và đổi mới. Không thể chỉ chăm chăm tự động hóa để vá víu một mối quan hệ đổ vỡ với người lao động.

Đáng chú ý hơn, những vị trí dễ tự động hóa nhất – hành chính, vận hành, văn thư – thường nằm trong tay các nhóm yếu thế, dễ bị tổn thương nhất về kinh tế và xã hội. Nếu doanh nghiệp không đặt yếu tố công bằng, bao trùm trong hoạch định chuyển đổi, bản thân AI sẽ làm trầm trọng thêm bất bình đẳng, khoác chiếc áo tiến bộ mà bóc lột sâu sắc hơn.

Thời đại mới của nhân sự: đi đầu hoặc chậm một bước là gục ngã

Vậy hướng đi nào đúng?

Người làm nhân sự buộc phải chuyển từ bị động sang chủ động. Hãy bắt đầu từ sự thật và dữ liệu. Đừng chỉ hỏi những tác vụ nào có thể tự động hóa, hãy hỏi ai đang đánh mất công việc. Đánh giá tác động xã hội trước khi triển khai AI, không phải sau đó. Đảm bảo các cuộc thảo luận luôn có mặt đại diện người lao động, pháp chế, bộ phận đạo đức và kiểm soát AI.

Hơn hết, phải đưa khái niệm chuyển đổi vị trí vào chiến lược nhân sự. Như từng hoạch định vai trò mới, hãy có kế hoạch rõ ràng cho những vị trí sắp bị AI đào thải: truyền thông sớm, chương trình dịch chuyển nội bộ, tái đào tạo thật sự, và – nếu không còn đường giữ chân – trao đi sự tôn trọng, danh dự cho những người phải rời đi.

Giá trị nhà tuyển dụng cũng cần đổi mới: nếu không còn bảo đảm việc làm trọn đời, thì hãy trao cho nhân viên sự phát triển, rõ ràng minh bạch và niềm tin. Không ai mong một công việc vĩnh viễn, nhưng mọi người đều mong biết trước thực tế đang đến gần.

Chiến lược tự động hóa nhân văn: không phải hoặc là, mà là cả hai

Tôi không chống lại AI. Tôi chỉ muốn chúng ta tỉnh táo.

AI sẽ – và nên – dẫn dắt sự chuyển mình mạnh mẽ của thế giới lao động. Nhưng mục tiêu cao nhất không thể là hiệu suất bằng mọi giá. Chúng ta cần tự động hóa nhân văn: nghĩ tới con người, không đánh đổi hoàn toàn cho sự tiện lợi.

Nghĩ về quy trình, không chỉ là công cụ. Đánh giá AI dưới lăng kính cảm nhận của người lao động, không chỉ là chỉ số lợi nhuận. Và quan trọng hơn cả, sẵn sàng chịu trách nhiệm cho mọi hậu quả, dù là tức thời hay lâu dài – bởi phía sau những dòng mã và thuật toán, vẫn là những con người bằng xương thịt.

“Làm nhân sự, ta là người giữ lửa cho sự đổi thay, nhưng hơn cả, là người giữ lửa cho từng số phận. Nếu không biết dung hòa giữa hai vị thế này thời AI, ta sẽ trở thành tác giả của một tương lai chẳng vì ai mà sống.”

Vai trò của nhân sự trong kỷ nguyên sa thải bởi AI: một sứ mệnh lớn hơn việc giữ việc làm

Đây không còn là câu chuyện cảnh báo, đây là thách thức thật. AI đã, đang thay đổi vĩnh viễn lực lượng lao động. Công việc của chúng ta không phải là cưỡng lại, mà đảm bảo để nó xảy ra theo cách phản ánh đúng giá trị, tôn trọng người lao động – những người từng xây đắp hệ thống mà giờ đây chính họ lại bị thay thế.

Nhớ rằng, nhân sự luôn vượt trội khi dẫn dắt bằng cả dũng khí và tình người. Trong giai đoạn AI phát triển vũ bão, chúng ta có cơ hội vàng để không chỉ quản trị thay đổi mà còn nhân văn hóa nó. Thông qua sự minh bạch, đầu tư vào con người, thiết kế chiến lược AI hợp giá trị, chúng ta góp phần định hình một tương lai công việc không chỉ thông minh hơn, mà còn bao trùm, linh hoạt và sẻ chia hơn.

Đây không phải hành trình giữ lấy từng vị trí làm việc – mà là hành trình nâng tầm con người, và không ai khác, chính nhân sự là người xứng đáng đi đầu trên cung đường ấy.